Х Е М Ч И К К О Ж У У Н
Самдан Аяна Анай-ооловна, төөгү эртемнериниӊ кандидады, Тываныӊ гуманитарлыг болгаш тускай социал-шинчилелдер институдунуӊ ажылдакчызы.
Материалды «Төөгүге даянмышаан, келир үеже» (Кызыл 2015) деп номдан Вячеслав МОНГУШ хоолгалаан.
Хемчик кожууннуӊ төөгүзү Алтын-хааннар биле ойраттарыӊ барык 100 чыл иштинде болган адаан демиселдиң түңнелинде хотогойтуларның политиктиг күштүг күрүнези буурап, тоо быдыргай турган ойраттарны төөгүнүӊ ареназынче өрү көдүрүп үндүрүп келген. Ойраттар демнежип, төпчүттүнген эрге-чагыргалыг күрүнени тургузуп алганнар. Ол үеде тыва аймактар Алтын-хаан күрүнезинге бактаап кирген турган. Эӊ тергииделиниӊ үезинде Алтын-хааннар Мурнуу Сибирьде көшкен чоннарны эжелеп ап, олардан үндүт хавырып алыр турганнар. Соонда Алтын-хааннар орус күрүне-биле даштыкы харылзаалар тудуп, Мурнуу Сибирьге улуг рольду ойнап эгелээннер. Моолдар биле ойраттарның аразында 1587 чылда болган дайынга Сайн-Маджик деп тыва ноян хөй санныг шериглери-биле киришкен дугайында «Ойраттарныӊ шүлүглелинде» тодаргай бижээн. Соонда Алтын-хааннар биле ойраттарның аразында хөй санныг болган дайыннар «Ойрат ниитилелдиң иштики болгаш даштыкы байдалын шуут өскертип, Төп Азия, Мурнуу Сибирь болгаш Адаккы Поволжьениӊ политиктиг байдалынга улуг салдарлыг болган» ‒ деп, үнелелди билдингир эртемден И.Я. Златкин берген. 1667 чылда ойраттар биле Алдын-хааннарныӊ аразында сөөлгү дайын болуп, аңаа Алтын-хааннар аштырган соонда, оларныӊ күрүнези буурап дүшкен. Ойраттарныӊ хааны Сенге сөөлгү Алтын-хаан болур Лувсан-тайжыны, ооӊ кадайы, ажы-төлү, кады төрээннерин база ооӊ 2 муӊ хире кыштымнары-биле кады тудуп алган. Лувсан-тайжыны орустар-биле харылзаазы дээш, саазынга адын салган оӊ холун одура кескеш, бады-даӊгырак берген сөстери дээш, аскынче ыт эъдин киир суп, дорамчылаан. Ол хөй санныг дайыннарныӊ түӊнелинде, Алтын-хааннарныӊ кыштымнары орустарже дезе бергеш, оларга албан дужаар апарган. Соонда ойраттар орустарга кыштымнарын эгидер дугайында айтырыгны чаӊгыс эвес удаа салып турган. Орустуӊ талазындан кандыг-даа үре-түӊнелдиг шиитпир үндүрбес боорга, ойраттар үе-үе болгаш-ла орус хоорайларже халдаашкынны кылып турганнар. Ынчалдыр Красноярск, Томск, Кузнецк хоорайларже ойраттар халдап, чонну үптээш, чана бээр турган. Сенге орустуӊ кызыгаарынче чоокшуладыр, Хемчикке акылары болур Данзын болгаш Баазаӊныӊ шериг бөлүктерин чыып тургузуп алган. Оон дуӊмазы Галдан-Бошокту бодунуӊ турлаан Илиден Енисей хемниӊ унуче көжүрүп, аңаа 5 муӊ шеригни тудуп турган. ХVIII чүс чылдың эгезинде орустарныӊ колонизастыг политиказыныӊ чаа чалгыы Енисей унунда чурттап турар чоннарже углаан турган. Олар 1707 чылда, кыска үе иштинде, Абакан шивээзин, 1718 чылда – Саян шивээзин тудуп тургускаш, орустар бодунуӊ туружун ук регионга быжыглап алганнар. Өске талазындан манчы-кыдаттарныӊ эжелекчи халдаашкынының тергиидээлин ойраттар Хомду, Алтай девискээринге түр үе иштинде тургузуп шыдааннар. Цевен-Равдан ойраттарныӊ эрги кыдыг-кызыгаарын катап тургузар сорулганы салып, манчы императорга Илиден Хем-Хемчикке чедир черлер джунгарларга хамааржыр деп дамчыткан. Билдингир орус эртемден А. Позднеевтиӊ «Моол төөгү бижимели ―Эрдэнийн эрих‖» деп номунда: «Манчылар Цевен-Равданның негелдезин хлээп алгаш, джунгарлар эрги чер-чурттун тургузуп алыр деп турарын билгеш, допдораан оларны оожуктурарынче аргаларны ап эгелээн. Баштай-ла ойраттарның 104 сүлчээчилери болур, Цевен-Равданныӊ идегели, …таңды-урянхайларны алгаш, Иртыш болгаш Урунгу хемнерге көжүп, амыдырап чораан Дзасакту-хаан Донмоктуӊ чагыргазының адаанга киирген» ‒ деп бижээн. Ойраттарны оожургадыры-биле манчы император Канси аг-шериин үш аӊгы чүкче чоруткан. Ынчалза-даа соок кыш дүжүп кээрге, манчы шериглер Джунгарияныӊ кызыгаар чанынга кыштаар ужурга таварышкан. Ол үеде хотогойтуларныӊ баштыӊы Бүүбей эптиг байдалды ажыглап, манчы император Кансиге тыва аймактарны эжелеп алыр дугайында саналды киирген. «Джунгарларныӊ хоозун чугааларынга урянхайлар (тывалар – А.С.) хейде-ле улуу-биле идегеп турар, а олар джунгарларга дөмек-дуза болуп турар. Ынчангаш мен оларны эдертип эккээр мен. Бир эвес меӊээ чагыртпастар болза, шериг чоруткаш, эжелеп алыр мен» ‒ деп, Бүүбей дыңнаткан. Кыдат император чөпшээрелди берген соонда, 1715 чылдың күзүнүнде Бүүбей бодунуӊ 1500 шериглерин болгаш өске моол нояннарны эдертип алгаш, Тываның чер-чуртунга кирип келген. Ол үеде тыва чайзаӊ Хоролмай албатылары-биле кады Чуй хемге көжүп турган. Ол хире-хире болгаш-ла, үргүлчү янзы-бүрү чылдагаанныг кызыгаар үрээр турган. Бүүбей Хоролмайны тудуп алырга, манчы император ооӊ амы-тынын өршээп хайырлаан. Бо чорук соонда, Хоролмай бодунуӊ оглу Хулухунаны манчы императорга барып, манчыларныӊ албатылары болур күзелин илередир кылдыр чоруткан. Манчы император Хоролмайга ээ көрнүп, чурттунга чоокшуладыр көжүп чурттаарын чөпшээрээн. Ынчангаш Хоролмайны Тес-Хем унунче көжүрген. Ынчалза-даа Хоролмай база катап дезип, ооң соонда Хурган-Шавар деп черге Бҥҥбейге катап туттургаш, дедир Тесче эгиттирген. Төөгү бижимелдеринде Хоролмай 1100 ажыг албатыларлыг турган деп айтып турар. Тывага ол үеде тура халыышкыннар өөскүп туруп бээрге, 1717 чылда Бүүбей шерии-биле, бо удаада Чазактыг-хаан аймактыӊ нояны Шанби, Тушету-хаан аймактыӊ – Данзан-Доржу болгаш өске моол нояннарны эдертип ап, Тываныӊ барыын кожууннарынга келгеш, тыва чайзаңнар Лубсан, Силабусыр, Сагал оларның чер-чуртун эжелеп алган. Олар эжелеп алган чер-чуртту хоозурадыр үптеп, мал-маган, эт-кокшулун шиӊгээдип ап, тыва арат чонну Иштики Моолче күш-биле шөлүп чорутканнар. Манчы император Канси бодунуӊ сайыттары болгаш шериг баштыӊчыларынга тываларны эжелеп алыры болгаш өскээр шөлүүр айтырыгны онза чугула херек кылдыр көөр турган. Ынчангаш эвээш үе дургузунда чүс-чүс, муӊ-муӊ тываларны Иштики Моолче көжүрген. Улястайның чанчыны Хелидейниӊ императорга илеткелинде, 1717 чылдыӊ чайга чедир, моол шериглер 2500 тываларны тудуп алган дугайында дыӊнаткан. Чамдык тывалар көжүрген черинден төрээн чер-чуртунче дедир дезип турганнар. Ынчалдыр 1720 чылда дезип чоруткан 400 тываларны тутканы дээш, Бүүбей бээли черге эрге-дужаалды болгаш джунгарларны шаӊнал кылдыр алган. Тывага удаа-дараа тура халыышкыннар болуп туруп бээрге, 1724 чылдың чазынында император Юнь-Чжен сайыттар чөвүлелин эртирип тура, Бүүбей бээлиден: «Сээң чагырган тываларың амгы үеде кандыг амыдырап-чурттап турарыл?» ‒ деп айтырыгны салган. Харыызынга Бүүбей бээли: «Чанчын Хелидейден 18000 ажыг лаӊ акшаны чээп алгаш, ооң-биле мал-маган садып алгаш, арат-чонга үлеп берген соонда, араттар мурнундаагызынга бодаарга, деңгелдиг апарган. Ол чээли акшаны чыл санында алыр бээлиниң шалыңындан төлеп турар мен. Тывалар шупту мээң ара-албатыларым болур. Оларны азыраары-биле үндүрген акшаны мээӊ шалыңымдан тыртып алыр хоойлу ( 125 а Илтгэл шастир. Б. 2. – Улаанбаатар, 2009. – А. 83-84. 126 Илтгэл шастир. Б. 2. – Улаанбаатар, 2009.) – А. 84. 127 Оюунжаргал О. Манж Чин улсаас монголчуудыг захирсан бодлого. – Улаанбаатар, 2009. – А. 37. 105 бар бе?) Ол чээли акшаны менден төлеттинерин соксадып көрүңер. Ол дугайын чанчын Хелидейге дыңнадып, бижиктен чорудуп көрүңер» ‒ деп негээн. 1726 чылда Хоролмай база катап тура халыышкын үндүргеш, ооң соонда байдал бергедей бээрге, Арыг-хем (амгы үеде Моолдуң Көпсе-Хөлдүң чурт девискээри – А.С.) деп черден Джунгарияның кыдыг-кызыгаарынче дезип кирген. Хоролмайны Тожудан тудуп алыры-биле Бүүбей оглу Эренчинни чорудуп, а боду Хем-Хемчикке барып, Хоролмайның албатыларын шаажылап өлүрген (128 .) Ол тура халыышкынны баскан дээш, Эренчин гүн черге-биле, Бүүбей 100 инек, 1200 хой-биле шаңнаткан. 1726 чылда Бүүбей тывалардан үндүрүгнү өлүк кеш-биле төлээр кылдыр тургускаш, бир өрегеден 3 киш кежи болурун доктааткан. Ойраттарның хааны Цевээн-Равдан Хем-Хемчиктиң чер-чурту шагдан тура-ла джунгарларга хамааржыр болгаш ону эгидерин манчы императордан база катап негээн. Манчы император Юнь-Чжэн Цевээн-Равданга харыызынга: «Хем-Хемчиктен Боомга чедир Церен-Ванбуу биле Бүүбейниӊ урянхайлары чурттап турар» дээн. (129) Манчы император ойраттарны деткиири-биле тываларның тура халыышкыннын баш удур болдурбазы-биле, Бүүбейни бир муң шерии-биле, база бир магадылал болдуруп, манчыкыдат сайыт Диньшуйну эдерткеш, Тес-Хемниң унунга шериг гарнизонун тургускан. Тываларны Цинь империязының составынга киирер дээш, улуг чүткүлдүг, шын сеткилинден кызыткан кижилерниң бирээзи – Бүүбей бээли болур. Бүүбейниң ол чүткүлүн император үнелеп, улуг эрге-дужаал-биле шаңнааш, ону ада салгаар кылдыр арттырып берген. Ойрат хаан Галдан-Серен чок болган соонда, ойраттарныӊ аразынга 7 чыл дургузунда адаан-демисел болуп, ооӊ мурнунда күчүлүг турган күрүне буступ дүжер чедип келген турган. Ол байдалды манчылар ажыглап, джунгарларже халдаашкын кылганнар. Цин шериглер биле ойраттар барык 3 чыл иштинде ачыр-дачыр демисешкен. 1758 чылда ойрттар аштырган соонда Джунгар күрүне буступ дүшкен. Тывага манчылар шериг-административтиг реформаларны чорудуп, эр хиндиктиг чонну, 16 хардан 60 харга чедир шериг албанын эртирер, дүжүметтерге – манчы эрге-дужаал аттарын (амбын, үгер-даа, чаңгы, чалаӊ, бошка) тывыскан. Ол реформаларның түңнелинде дүжүметтерниң саны көвүдеп, оларның чарыгдалдары бөдүүн арат чонга аар-берге чүктешки болган. Манчы-кыдаттар Тывага сарыг шажынны делгереткен болгаш ол албан-ѐзу шажыны апарган. Ынчангаш Тывага хүрээлерни тудуп эгелээн. «1772 чылда кыргыстар хүрээзи, 1773 чылда – Самагалтай, 1809 чылда – Байкара, 1811 чылда – Чаа-Хол, 1815 чылда – Тожу хүрээлери туттунган… ХХ чүс чылдың эгезинде Тывага 22 хүрээлер 4000 ажыг ламалар турган» ‒ деп, «Тываның төөгүзүнде» бижээн. 1759 чылда Тывага дɵрт кожуун тургустунган: Тес-Хем кожуунун Дажы эргелеп башкарган, Көпсе-Хөлдү – Идегел, Хемгол азы Салчак кожуунун – Эренчин болгаш Тожуну – Бады оларны томуйлаан. Кожуун бүрүзү дөрт сумулуг, а суму бүрүзү элээн каш арбаннарга чардынып турган. Кожуун чагырыкчылары (үгер-даалар) кожууннуң иштинге шупту административтиг ажыл-агый, шериг болгаш шүүгү ажыл херээн эргелеп чорудары көрдүнген. Суму – 150 өреге, а бир арбан-на – 10 өрегеден тургустунуп турган. Моон алгаш кɵɵрге, Тываның амгы үеде барыын кожууннары, реформа чорудуп турар үеде, Моолдуң чер-чуртунуң административтиг тургузуунче кирген бооп турар. «Тываның тɵɵгүзүнде» тыва тɵɵгү бижимелдеринге даянып, 1754 чылда ойраттарның баштыңы Аравдан (Данзын-Аравдан) чок болган соонда, ооң кожуунун ийи оолдары – Сереб биле гүн Дамби оларга үлээн турган. 1764 чылда гүн Дамбини өскерликчи чоруу дээш, албан-дужаалын кудуладып, амыдырап турган чер-чурттундан (128 Илтгэл шастир. Б. 2. – Улаанбаатар, 2009. – А. 84. 129 Оюунжаргал О. Манж Чин улсаас монголчуудыг захирсан бодлого. – Улаанбаатар, 2009. – А. 39. ) 106 албатылары-биле кады Хомду хемниң унунче көжҥргеш, аӊаа бир ойрат кожуунну тургускан. Ол-ла чылын «Дамбиниӊ тыва албатыларындан он сумулуг бир кожуунну тургускаш, Тываның амбын-ноянының чагыргазынче киирген» деп бижип турар. Сөөлгү үеде хөй санныг үнүп турар тɵɵгү бижимелдери кырында айыткан чүүлдерни ам-даа чедир тодарадып турар. Мурнунда ады үнген ойрат бээзи СеренВанбуу бодунуӊ албатыларын алгаш, Калганың Сайн-ноян аймактыӊ административтиг тургузуунче кирген. Бүүбей бээлиниң кезек албатылары Чазактыг-хаан аймактыӊ административтиг тургузуунче кирген (Маады, Чооду, Сартыыл болгаш Шалык сумулар). Серен-Ванбуу дээрзи, тыва тɵɵгү бижимелдеринде кирип турар Араптанныӊ улуг оглу болур. Араптан ийи оолдуг турган: Серен-Ванбуу биле Севден-Ванбуу. Тыва төөгү бижимелдеринде Араптанныӊ оолдарын Дамби биле Сереб деп кирген. Араптан 1703 чылда бодунуң туразы-биле албатырларын эдертип алгаш, Цин империяныӊ составынга ол кирген. Ол чорук дээш, манчы император акша болгаш жун-ван деп эргедужаал-биле Араптанны шаңнаан. 1726 чылда Араптан чок болурга, ооӊ эрге-дужаалын тун оглу Серен-Ванбуу салгап алган. Ол чүгле үш чыл албан-дужаалга олуруп турар үезинде, Бүүбей-биле кады Хемчиктиң тываларын эгидип ап шыдаан. 1729 чылда Серен-Ванбуу чок болурга, ону дуңмазы Севден-Ванбуу солаан. Япон эртемден Ока Хироки «Дамбиниӊ эрге-дужаалын чүү дээш казааныл?» ‒ деп айтырыгны тодарадып, шинчилеп көрген. Серен-Ванбуу чок болурга, ооӊ дунмазы Севден-Ванбуу боду албан-дужаалга олурар дээш, Серен-Ванбуунуң Дамби дээр оолдуг турганын чажырган. Дамби биле Пунцаг (Севден-Ванбуунуң азыранды оглу) ийиниӊ аразында албан-дужаал дээш адаан-өжээн эгелээн. Дамби биле Пунцаг ийи бот-боттарын нүгүлдежип, манчы императорже хоп медээлер бижип туруп берген. Дамби: «Пунцаг Амарсанаа биле Чингунжавтың дөргүл-төрели» ‒ деп, ийи-даа удаа бижээн. Пунцаг: «1756 чылда тывалардан, казахтар-биле дайынче хөлгеленир, 1000 чылгы садып алган акшаны Дамби боду хуузунда ажыглаан» ‒ деп, ол дыңнаткан. Ол-ла чылын «Кыдат садыгжыларны дээрбедээн херектиң кол киржикчизи өлген деп, Пунцаг меге дыңнаткан» – деп, Дамби өжегээр нүгүлдээн херээ дээш, Бээжинге кара-бажыңнаткан турган. Ынчангаш Дамбиниң эрге-дужаалындан дүжүргеш, ооң моол албатыларын Хомдуже көжүрген. Даа кожуун 10 сумулардан тургустунган: 1. Монгуш суму. 2. Ондар суму. 3. Хомушку суму. 4. Иргит суму. 5. Кедээ-Ооржак суму. 6. Иштии-Ооржак суму. 7. Кара-Монгуш суму. 8. Улуг-Ховалыг суму. 9. Биче-Ховалыг суму. 10. Саая суму. Төөгү материалдарындан көөр болза, Хемчик кожууннуӊ нояннарынга дараазында кижилер турган: 1. Шыырап (Шарап) – 1764-1784 чч. 2. Серге – 1784-1798 чч. 3. Дамчай – 1798-1813 чч. 4. Сунгар – 1813-1841 чч. 5. Очур – 1841-1868 чч. 6. Бызыяа – 1868-1876 чч. Бызыяа чок болган соонда, ооӊ оглу Бат-Төр чүгле 8 харлыг турган. Өске номнарда ол 2 харлыг деп бижип турар. Орус дүжүмет П.П. Осташкин деп тускай даалгалыг ажылдакчы бодунуӊ отчёдунда «Даа кожууннуӊ монгуштар уктуг Бызыяа деп үгер-даа чок болган, ооӊ ийи харлыг оглу арткан, харагалзакчы чок болган ужун, үгер-даа эрге-дужаал салгаар эргези чок. Ооӊ чоок төрели болур Колбатдай хелиӊ харагалзакчы бооп болур. Ынчалза-даа Улястайныӊ чанчыны, тываларныӊ ёзу-чаӊчылын сагывайн, үгер-даа кылдыр шуут өске төрел аймактан Базыр деп аттыг кижини томуйлаан. Аӊаа чок болган Бызыяаныӊ төрелдири удурланып, Базыр үгер-даага чагыртпайн, ону чүгле Базыр чаӊгы деп адап турар» ‒ деп, бижээн. Базыр 1882 чылда халажырыныӊ дугайында өргүүдел бижиирге, ону Улястайныӊ чанчыны чөпшээрээн. Ол-ла чылын Yгер-даа кылдыр Дүгерни олурткан (1882-1890). Ооӊ чагыргазыныӊ үезинде, Хемчикке манчыларга удур, төөгүге «Алдан маадырлар» деп адап турарывыс тура халыышкын өөскүп үнген. Дүгер ынчан 54 харлыг турган болгаш үгер-даа болуп олурган чылын-на (1882 чылдыӊ күзүнүнде) хоочураан аарыгларынга сылдап, эргедужалындан дүжүрерин дилеп, ооң соонда-даа чаӊгыс эвес удаа Улястайныӊ чанчынынга өргүүделдерни киирип турган. Базыр-даа, Дүгер-даа албан-дужаалындан боттары халажырын дилеп турганын бодаарга, Бызыяаныӊ талалакчылары ону негеп турганы чадап чок. Ол ышкаш олар боттары элээн чымчак, бот туружу кошкак, албадаашкынга чагырты бээр, арай чайгылчак улус турганнар боор. Дүгерниӊ соонда, 1890-1895 чылдарда, Сарай үгер-даа Хемчик кожуунну чагырган. Сарайныӊ соонда Хайдып 14 чыл иштинде ук кожуунну башкарган. Ол 1901 чылда 60 000 хире лаӊ акша азы 90 000 хире орус рубль өртектиг белекти кылып тургаш, Улястайныӊ чанчын-сайыдындан Хемчик кожуунун Тываныӊ амбын-ноянынга хамаарышпас болур чөпшээрелди ап, бодунуӊ чагыргазынга киирип алган. Ынчан Хайдып бөргүнге кызыл чиӊзе болгаш тогус одаганы кададып алган. 1908 чылда Улястайның чанчынынга Бээзи кожууннуӊ 17 отоктарыныӊ даргалары, мээреӊнери, демчилери, чайзаӊнары «Хемчик кожуунга чагыртып киирер дугайында» деп өргүүдел бижикти кииргеннер. Р.М. Кабо «Тываның төөгүзү болгаш экономиказының очерктери» («Очерки истории и экономики Тувы») деп номунда «Хайдып ол кожуунну бодунуӊ чагыргазынга алыр дээш, 17 000 лаӊны130 берген. Ону кыдат садыгжылардан улуг өре кылдыр чээп алган. Ол өрени бүдүн кожуунга үлээрге, чылда кыдат садыгжыларга улуг хуулуг болгаш хуусаазын эрттирген өрелери дээш 200 000 рубльди төлээр болган» ‒ деп бижип турар. Херек кырында архив материалдарындан алгаш көөрге, үстүнде ады кирген Бээзи кожууннуӊ төлээлери: «Хемчик кожуунунче каттыжар дээш, чаӊыс-даа акша үндүрүп төлевээн, амбын-ноянныӊ таӊма чери ырак, а Хемчик кожуун чоок болгаш, аӊгыланып алган боорга, аӊаа каттыжарын дилеп турар бис» деп тайылбырны бергеннер. Хемчик кожууннуӊ сөөлгү чагырыкчызы – Тыва күрүнениӊ тургузукчузу, шылгараңгай күрүне ажылдакчызы Монгуш Буян-Бадыргы. ХХ чүс чылдыӊ эгезинде Хемчик болгаш Бээзи ийи кожууннуӊ чурттакчыларыныӊ санын ап көөр болза: Чылдар Хемчик (Даа) кожуун Бээзи кожуун Өреге саны Кижи саны Өреге саны Кижи саны 1913 1564 8273 3438 10153 1916 2037* 16656 3063* 19000 Yндезиннер: Дулов В.И. Социально-экономическая история Тувы. – М., 1956. – С. 180. * История Тувы. Т. 2. – Новосибирск, 2007. – С. 45. 130 Лаӊ – Цин империязының акша болгаш 37,3 граммга деӊнеп каан деӊзи хемчээли. 108 XIX чүс чыл сөөлүнде Хемчик кожууннуӊ 10 сумуларында мал чизези дараазында таблицада: № Сумунуӊ ады Мал бажыныӊ саны (бода-биле*) Үндүрүг (лаӊ-биле) 1 Чаӊгы Сүрүлеӊ 7016 13740 лаӊ 2 Чаӊгы Сүрен 4972 9965 лаӊ 3 Чаӊгы Манчын 2205 4387 лаӊ 4 Чаӊгы Назыты 1414 2188 лаӊ 5 цэн 5 Чаӊгы Ширчин 1100 2766 лаӊ 6 Чаӊгы Шойжап 1216 2440 лаӊ 7 Чаӊгы Сүрен 945 1902 лаӊ 8 Чаӊгы Ак-оол 819 1638 лаӊ 9 Чаӊгы Самба-Сүрүӊ 425 849 лаӊ 10 Чаӊгы Сандан-Хɵɵ 414 999 лаӊ Шупту: 20426 40992 лаӊ 5 цэн * Бода – чижеглээн хемчээл, санаашкын үезинде аӊгы-аӊгы мал-маганны бир бода малдыӊ бажы-биле деӊнеп шилчиткени. Бир бода мал бир аътка азы бир инекке, азы беш хойга; ийи бода бир тевеге деӊ болур. Ол малдан үндүүглерни база төлеп турганнар. Ынчангаш, XVIII чүс чыл эгезинде Россияныӊ колонизасчы үзел-бодалдары болгаш манчы-кыдаттарныӊ эжелекчи политиказы Мурнуу Сибирьге, тодаргайлаарга, Тываныӊ кыдыг-кызыгаарыныӊ чоогунга келген бооп турар. XVIII чүс чылдың бирги чартыында Мурнуу Сибирниӊ көшкүн амыдыралдыг чамдык чоннары (алтайлар, хакастар) Россия империязынче бактаап кирген болза, а тыва аймактар Цин империязының составынче киргеннер. Манчы-кыдаттар Тывага шериг тургузуглуг адиминистративтиг реформаларны чорудуп, баштай 4 кожуунну, дараазында аңаа немештир 5-ки Хемчик кожуунун тургускан. ХХ чүс чыл эгезинде, мурнунда Моолдуӊ административтиг тургуузуунга бактаап турган, Бээзи кожуун болгаш 4 сумулар (Маады, Чооду, Шалык, Сартуул) немешкен болуп турар.